As augas da loita contra a pobreza están sanamente revoltas. Fronte ao tradicional enfoque asistencialista e culpabilizador, nos últimos anos, administracións, organizacións e profesionais están a demostrar que desde un enfoque de defensa de dereitos é perfectamente posible que as persoas saian da pobreza. Relean se non estes dous artigos:  12 principios para loitar contra a exclusión social severa e Housing First: así se asegura o dereito á vivenda das persoas sen fogar.

Era de agardar unha certa resistencia ao cambio ou á reatribución de recursos, pero o que sorprende e preocupa a entidades e profesionais é unha actitude de rexeitamento ata con agresividade a superar aporofóbicas medidas paliativas ou de esmola. En persoas de todo tipo de formación, clase social ou ideoloxía política. Responsables políticas, profesionais de servizos sociais ou en organizacións de acción social. Coas persoas sen fogar ou ante medidas como as tarxetas moedeiro para a adquisición, sen estigmatización, de produtos de alimentación, hixiene e farmacia.

Permítanme usar unha linguaxe coloquial e algo descarnada para explicar este comportamento psicolóxico consciente ou non: «a miña vida ten senso porque podo axudar a esta persoa desfavorecida que pide ou dorme na rúa ou que o necesita e que está peor ca min. Se esta persoa sae da pobreza e deixa de necesitarme: Que vai ser da min?»

Para reflexionar sobre este tema pedinlle a súa opinión á recoñecida psiquiatra Lucia do Río. Tiven a sorte de coñecer a Lucía no marco do seu rigoroso e honesto estudo para a creación dun centro de atención integral ás persoas sen fogar de Santiago de Compostela.

O centro non se poñerá en marcha (un clásico: políticos e profesionais de servizos sociais con pánico ao éxito) pero o seu traballo e compromiso sí. Proba diso son a serie de vídeos que baixo o título «Coidando a quen coida» fixo xunto a outras expertas para apoiar ás profesionais que estiveron e nos están a coidar perante a pandemia. Grazas Lucía.

Axudadoras e xusticieiras

Por que hai tanta resistencia ao cambio nas organizacións e na sociedade cando se trata de propoñer novas formas de aproximación ao problema da exclusión social? E en concreto, por que resulta tan difícil saír do modelo de axuda baseado na beneficencia para implementar modelos baseados nos dereitos das persoas e participación das implicadas?

Ao meu entender hai dous padróns psicolóxicos clásicos que vehiculan as formas clásicas de aproximación á exclusión social. Unha baseáse no que chamaremos a posición da axudadora e foi desenvolta en grande medida por organizacións relixiosas que ao longo dos séculos fomentaron un modelo de axuda centrado na beneficencia. A segunda ten que ver coa posición da xusticeira que loita polos dereitos sociais das que non teñen posibilidade de loitar por sí mesmas e que tradicionalmente se vinculou coas grandes revoltas populares e cos movementos en pro da xustiza social.

Eu dou. Ti recibes

Detrás da posición da axudadora radica a dinámica relacional básica de: eu dou e ti recibes. Podemos observar esta dinámica nos bancos de alimentos, nos roupeiros de organizacións benéficas ou nas veciñas que deixan caer unha moeda á saída do supermercado. Pode entenderse que a axudadora parte dun lugar de bondade, altruismo e compaixión e polo tanto pode considerarse este funcionamento como un modelo social honorábel. O que non é tan doado ver é que fomenta unha xerarquización e desigualdade nos lugares que ocupan uns e outros nesta díada benefactora-beneficiaria.

Están as que dan e as reciben, as que reparten e as que agardan a ver que migas lle tocan neste reparto do que non son parte. Trae consigo un lugar directamente relacionado cunha forma de narcisismo e as veces, mesmo de control consciente ou inconsciente sobre a outra persoa. Por iso non é raro que cando se plantexa que unha persoa exerza un dereito de forma directa, non mediada por organizacións ou persoas que o faciliten, aparezan tantas resistencias. Se non teño un pobre ao que darlle unha moeda xa non podo ser a boa samaritana. Se non teño roupa ou alimentos que repartir, onde queda a labor da miña entidade social?

Eu loito por ti

Detrás da posición da xusticeira hai unha idea menos xerarquizada de equidade e aparece a crenza de que non son eu quen te dou senon ti que tes dereito. Máis a forma de exercer esta segunda posición dalgunhas organizacións e persoas tampouco está exenta das sombras do ego: eu loito por ti na medida que me sitúo como a túa defensora, na medida que te visualizo como non capacitada para a túa loita e me erixo como altofalante do teu conflito.

Entón cal é a forma sana de ocupar posicións de coidado, profesións de axuda ou incluso movementos sociais de reivindicación de dereitos? Como sei se estou axudando a alguén vulnerable dende unha posición narcisista ou dende un lugar de xenuino coidado?

Unha das primeiras pistas é o nível de control que exerzo como persoa ou entidade sobre a persoa á que axudo (axudadoras) ou pola que loito (xusticeiras). Segundo o nível de control aumenta, podemos sospeitar que a dinámica está enfermando.

Qué é o que saco a cambio?

Outra pista sería o feito de non ter conciencia do que eu como axudadora/xusticeira obteño nesa relación, que é o que saco a cambio? Preguntarnos esta cuestión resulta fundamental.

Se considero que eu solo axudo e loito pero non me levo nada a cambio, o saldo queda en débeda e o caldo de cultivo para o ego está servido. Se son consciente do proveitosa que resulta para min a interacción con esa persoa en situación de exclusión e vulnerabilidade, se non me achego tanto por facerlle un favor a el/a como por min mesma, se considero que eu aprendo e tomo conciencia de canto me nutre esta relación, hai máis posibilidades de que a posición sexa honesta. Ninguén da e ninguén recibe, ou mellor dito, todos damos e todos recibimos: nutrímonos.

Outra actitude ante a cal sospeitar é cando falamos pola outra persoa sen a persoa en cuestión. Neste caso, desconfiemos daquelas organizacións onde as persoas afectadas pola exclusión non teñen unha participación activa (non solo en forma de voz, tamén de voto, tamén de decisión e de poder).

A pobreza non se agocha. Foto: Oscar Vázquez (La voz de Galicia)

E entón como se axuda a alguén honestamente?

Para explicar esta cuestión gustaríame recuperar a máxima humanista segundo a cal as persoas tenden de manera natural a buscar o desenvolvemento das súas capacidades e a buscar a autorrealización. Se consideramos que isto é así (idea na que creo firmemente), non temos necesidade de implantar en ningún colectivo excluído ningunha idea externa para que aprendan a realizarse e atopen un lugar na sociedade.

O primeiro que teríamos que facer é deixar de poñerlles paos nas rodas. A idea sería axudar quitando barreiras, axudar desfacendo aquelo que frea a tendencia natural da persoa a se autorregular, identificar cales son eses paos que non deixan rodar á persoa ao seu ritmo e ao seu xeito,e confiar en que saben facelo e en que hai moitas formas diversas de vivir que son válidas se son autónomas e escollidas.

Estes freos para a realización persoal e social das persoas poden vir de dentro ou de fóra. O lugar no que nos situamos en ocasión as persoas e organizacións que traballamos nas relacións de axuda é importante. Saír das posicións de axudadoras e xusticeiras, para adentrarnos nun terceiro lugar onde me recoñezo non solo como axente de axuda senon que tamén tomo conciencia da miña capacidade para obstaculizar os procesos e manter inmóvil a túa situación.

Unha terceira posición de axuda onde a pregunta non é que teño eu para darte senon que necesitas ti e que frea que poidas obtelo. Un lugar onde te apoio para que identifiques e enfrentes a barreiras externas en similar medida que te miras para dentro e buscas nas trampas te pos a ti mesma, disposta a querer saber como freas o teu proceso.

Finalmente, podemos aderezalo cunha actitude de coidado mutuo, cun desexo xenuíno de que á outra persoa (excluída ou non) lle vaia ben, a sabendas de que o seu crecemento apoiará o meu e que o seu proveito non pode senon nutrirme.

Lucía del Río